Từ mã nguồn đến giao diện: Cách bảo vệ bản quyền phần mềm (Copyright) doanh nghiệp Game, App ở Singapore

Nếu Cá nhân là tác giả, nghệ sĩ, nhiếp ảnh gia, nhà làm phim, lập trình viên, biên đạo múa, nhạc sĩ hoặc người biểu diễn, việc sở hữu bản quyền sẽ:

• Bảo vệ tác phẩm sáng tạo khỏi hành vi sao chép, sử dụng trái phép hoặc khai thác sai mục đích;
• Đảm bảo quyền được ghi nhận tên tác giả và quyền nhận thù lao hợp pháp khi tác phẩm được sử dụng hoặc phân phối;
• Tăng giá trị thương mại cho tác phẩm, đồng thời giúp Cá nhân kiểm soát cách thức phát hành, khai thác nội dung trên thị trường.

Đối với Cá nhân là người dùng cá nhân, nhóm nhỏ, hoặc cộng đồng phi thương mại, cần đặc biệt lưu ý:

• Không tự ý sử dụng, chia sẻ hay chỉnh sửa các tác phẩm có bản quyền khi chưa được sự cho phép từ chủ sở hữu quyền;
• Phân biệt rõ mục đích sử dụng, như dùng cho học thuật, mục đích cá nhân hay thương mại, để tránh vi phạm không mong muốn;
• Trong trường hợp cần thiết, Cá nhân nên chủ động xin phép hoặc mua bản quyền hợp lệ để tuân thủ pháp luật và tôn trọng quyền tác giả.

Với các Doanh nghiệp thường xuyên sử dụng nội dung có bản quyền như hình ảnh, video, thiết kế, nội dung quảng cáo, âm nhạc hoặc phần mềm, bản quyền mang ý nghĩa sống còn trong hoạt động vận hành và phát triển thương hiệu:

• Phải có giấy phép bản quyền hợp lệ trước khi sử dụng các nội dung này cho mục đích thương mại;
• Việc sử dụng nội dung không có bản quyền có thể gây ra tranh chấp pháp lý, thiệt hại tài chính và ảnh hưởng tiêu cực đến uy tín thương hiệu;
• Đồng thời, bản quyền còn là tài sản trí tuệ chiến lược, giúp Doanh nghiệp tạo lợi thế cạnh tranh, củng cố giá trị thương hiệu và mở rộng hệ sinh thái sản phẩm.

Đối với Cá nhân/Doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực xuất bản sách, phát hành âm nhạc, sản xuất phim, trò chơi hoặc nội dung kỹ thuật số:

• Bản quyền chính là tài sản cốt lõi, ảnh hưởng trực tiếp đến giá trị doanh nghiệp và tiềm năng đầu tư;
• Giúp kiểm soát hiệu quả hoạt động cấp phép, phân phối và khai thác thương mại nội dung đã sáng tạo;
• Là nền tảng để xây dựng mô hình kinh doanh sáng tạo, tối ưu hóa doanh thu và mở rộng thị trường thông qua các nội dung sở hữu độc quyền.

Yếu tố tác giả con người (Authorship) là điều kiện tiên quyết.

Một tác phẩm chỉ được công nhận bản quyền nếu được tạo ra bởi một cá nhân hoặc nhóm người trực tiếp thể hiện kỹ năng, sáng tạo và đánh giá chuyên môn trong quá trình tạo ra tác phẩm. Luật không công nhận bản quyền cho tác phẩm do động vật, máy móc hoặc trí tuệ nhân tạo hoàn toàn tạo ra.

Case study 1: Một lập trình viên sử dụng AI như GitHub Copilot để tạo ra một phần mềm đơn giản. AI gợi ý đoạn mã, người lập trình lựa chọn và chỉnh sửa theo mục đích của mình. Người lập trình có sự đánh giá, lựa chọn và chỉnh sửa đoạn mã, nên người đó vẫn là tác giả hợp pháp. Tuy nhiên, nếu toàn bộ phần mềm được tạo ra 100% bởi AI mà không có sự can thiệp sáng tạo đáng kể của con người, thì không thể xác lập bản quyền vì tác giả phải là con người.

Case study 2: Một nghệ sĩ sử dụng một thuật toán AI để tạo ra hàng trăm bức tranh. Nghệ sĩ đã dành nhiều thời gian để thiết kế thuật toán, lựa chọn các tham số đầu vào, tinh chỉnh quy trình và lựa chọn những bức tranh đẹp nhất từ hàng ngàn kết quả tạo ra. Trong trường hợp này, sự can thiệp và lựa chọn sáng tạo của nghệ sĩ trong việc thiết kế thuật toán và tuyển chọn tác phẩm vẫn giúp họ được coi là tác giả. Tuy nhiên, nếu thuật toán tự chạy hoàn toàn ngẫu nhiên và tạo ra tác phẩm mà không có sự can thiệp hay lựa chọn có ý thức của con người, tác phẩm đó có thể không được bảo hộ bản quyền.

Việc xác định đúng tác giả là bước quan trọng để đảm bảo quyền sở hữu, giải quyết tranh chấp hoặc thực hiện chuyển nhượng bản quyền sau này.

Điều kiện đầu tiên để được bảo hộ bản quyền phần mềm là tính nguyên bản (originality).

• Tác phẩm phải do chính tác giả tạo ra, thể hiện sự lao động trí tuệ, sáng tạo cá nhân.
• Không yêu cầu phải mới hoàn toàn, nhưng không được sao chép từ người khác.
• Chỉ cần có sự sáng tạo tối thiểu, thể hiện công sức và sự lựa chọn riêng của tác giả.

Case study: Công ty A phát triển một phần mềm quản lý kho hàng sử dụng thuật toán đã phổ biến trên thị trường, nhưng họ viết lại toàn bộ mã nguồn theo cách riêng và thêm tính năng tối ưu hóa mới. Dù ý tưởng hoặc thuật toán không mới, nhưng việc tự viết mã nguồn, tổ chức logic và thiết kế tính năng vẫn thể hiện dấu ấn sáng tạo riêng của tác giả. Do đó, phần mềm này đáp ứng yêu cầu về tính nguyên gốc.

Tại Singapore, quyền tác giả được quy định bởi Copyright Act 2021 – đạo luật chính điều chỉnh các vấn đề liên quan đến bản quyền. Và bản quyền (Copyright) được tự động bảo hộ ngay khi tác phẩm được tạo ra, không cần đăng ký.

Như vậy, bất kỳ khi nào một cá nhân hoặc tổ chức tạo ra một tác phẩm đủ tính nguyên bản (originality), quyền tác giả sẽ tự động hình thành và được pháp luật bảo hộ.

Tác phẩm muốn được bảo vệ cần phải được ghi lại dưới dạng vật lý rõ ràng – gọi là điều kiện “hình thức thể hiện cụ thể” (fixation). 

Case study 1: Doanh nghiệp X, một startup công nghệ tại Singapore, đã có ý tưởng đột phá về một nền tảng quản lý dữ liệu đám mây siêu bảo mật. Các kỹ sư đã trao đổi rất nhiều về kiến trúc hệ thống, các module cần phát triển và thậm chí đã phác thảo trên bảng trắng. Tuy nhiên, họ chưa bắt đầu viết bất kỳ dòng mã nguồn nào, cũng chưa có tài liệu thiết kế chi tiết hay bản mẫu giao diện người dùng được lưu trữ trên máy tính.

→ Mặc dù ý tưởng rất tiềm năng, nhưng vì ý tưởng chưa được thể hiện dưới bất kỳ hình thức vật lý rõ ràng nào (mã nguồn, thiết kế, tài liệu), nền tảng này chưa đáp ứng điều kiện "hình thức thể hiện cụ thể". Do đó, Doanh nghiệp X chưa được bảo hộ bản quyền cho ý tưởng này.

Case study 2: Doanh nghiệp Y đang phát triển một game mobile mới. Họ đã hoàn thành việc viết mã nguồn cho các tính năng cốt lõi, thiết kế giao diện người dùng và các nhân vật trong game dưới dạng tệp đồ họa, và đã lưu trữ tất cả trên máy chủ công ty. Họ cũng đã biên soạn một tài liệu thiết kế game chi tiết (Game Design Document – GDD) và lưu dưới dạng PDF.

→ Toàn bộ mã nguồn, tài nguyên đồ họa và tài liệu thiết kế đã được ghi lại dưới dạng vật lý rõ ràng và lưu trữ. Điều này đáp ứng hoàn toàn điều kiện về "hình thức thể hiện cụ thể", giúp Doanh nghiệp Y tự động được bảo hộ bản quyền cho tác phẩm của mình theo Luật Bản quyền Singapore 2021.

Đối với bản quyền phần mềm, hình thức thể hiện cụ thể có nghĩa là:

• Mã nguồn được lưu trên máy tính;
• Giao diện thiết kế được lưu trữ hoặc in ấn;
• Tài liệu kỹ thuật, hướng dẫn sử dụng được soạn thảo, v.v.

Tác phẩm phải thuộc một trong các loại hình được luật bản quyền công nhận. Một số loại phổ biến bao gồm:

• Tác phẩm văn học (bao gồm sách, bài viết, mã nguồn phần mềm, v.v.);
• Tác phẩm âm nhạc (bản nhạc, lời bài hát);
• Tác phẩm sân khấu (như kịch bản);
• Tác phẩm mỹ thuật (tranh vẽ, ảnh chụp, thiết kế kiến trúc);
• Tác phẩm điện ảnh (phim, video);
• Bản ghi âm, ghi hình, phát thanh truyền hình, v.v.

Case study: Một nhóm phát triển game tạo ra một trò chơi điện tử mới với mã nguồn phức tạp, đồ họa 3D ấn tượng và âm nhạc độc đáo. Trò chơi điện tử được xếp vào nhóm "tác phẩm văn học" (cho mã nguồn), "tác phẩm mỹ thuật" (cho đồ họa), và "tác phẩm âm nhạc" (cho phần nhạc nền). Do đó, game này thuộc phạm vi được bảo hộ bản quyền và sẽ tự động được bảo vệ ngay khi được tạo ra.

Phần mềm máy tính được xếp vào nhóm tác phẩm văn học (literacy), vì vậy bản quyền phần mềm được pháp luật Singapore công nhận và bảo hộ như các hình thức sáng tạo khác.

Theo pháp luật Singapore, Doanh nghiệp là chủ sở hữu mặc định của phần mềm nếu:

• Nhân viên phát triển phần mềm trong thời gian làm việc; hoặc
• Công việc đó nằm trong phạm vi nhiệm vụ được giao chính thức.

Nói cách khác, tất cả mã nguồn, giao diện, tài liệu kỹ thuật hoặc sản phẩm phụ trợ do nhân viên tạo ra trong quá trình làm việc đều thuộc quyền sở hữu của Doanh nghiệp, trừ khi có thỏa thuận bằng văn bản quy định khác.

Để giảm thiểu rủi ro và tránh tranh chấp trong tương lai, Doanh nghiệp nên:

• Đưa điều khoản sở hữu bản quyền rõ ràng vào hợp đồng lao động hoặc hợp đồng dịch vụ;
• Ban hành chính sách nội bộ về tài sản trí tuệ, đảm bảo mọi nhân viên hiểu và tuân thủ.

Trong thực tế, nhiều startup, công ty vừa và nhỏ thuê ngoài freelancer, lập trình viên tự do hoặc agency để phát triển phần mềm, ứng dụng hoặc hệ thống nội bộ. Tuy nhiên, không ít trường hợp Doanh nghiệp nghĩ mình là “chủ sở hữu”, nhưng lại không có quyền pháp lý đối với sản phẩm.

Theo quy định sở hữu trí tuệ: Người trực tiếp tạo ra phần mềm – tức bên được thuê – mặc nhiên là chủ sở hữu bản quyền, trừ khi có điều khoản chuyển nhượng quyền sở hữu rõ ràng và hợp pháp trong hợp đồng.

Do đó, nếu không kiểm soát tốt:

• Doanh nghiệp không thể gọi vốn, thương mại hóa hoặc bán phần mềm một cách hợp pháp;
• Có nguy cơ bị bên phát triển giữ mã nguồn, tái sử dụng hoặc bán lại cho bên thứ ba.

Vậy nên, Doanh nghiệp cần: 

• Ký hợp đồng dịch vụ hoặc hợp đồng dự án với điều khoản chuyển giao toàn bộ bản quyền (mã nguồn, tài liệu thiết kế, giao diện, quyền thương mại, v.v.);
• Đảm bảo quyền chuyển giao là toàn phần, vĩnh viễn và không thể hủy ngang.

Trong các dự án công nghệ mang tính hợp tác – như liên doanh, đồng sáng lập hoặc hợp tác giữa nhiều nhóm kỹ thuật – phần mềm thường là kết quả đóng góp từ nhiều bên: lập trình viên, nhà thiết kế, nhà đầu tư, hoặc tổ chức hỗ trợ.

Vì vậy, việc xác định ai là chủ sở hữu phần mềm cần được làm rõ ngay từ đầu, tránh những rủi ro pháp lý nghiêm trọng về sau:

Theo luật Singapore, nếu phần mềm là sản phẩm đồng sáng tạo giữa nhiều bên:

• Phần mềm sẽ được xem là tài sản đồng sở hữu;
• Không một bên nào được phép đơn phương chuyển nhượng, cấp phép, bán hoặc thế chấp phần mềm mà không có sự đồng thuận bằng văn bản từ tất cả các đồng sở hữu, trừ khi đã có thỏa thuận khác trước đó.

Để kiểm soát quyền sở hữu rõ ràng, các bên cần:

• Ký thỏa thuận hợp tác hoặc có điều khoản riêng trong hợp đồng dự án, quy định rõ:
  • Ai là chủ sở hữu chính thức của phần mềm;
  • Phạm vi quyền sử dụng và khai thác thương mại của từng bên;
  • Điều kiện để cấp phép cho bên thứ ba, chia lợi nhuận và xử lý khi có thay đổi (thoái vốn, ngừng hợp tác, v.v.);
  • Quy định cụ thể về quyền truy cập và bảo mật mã nguồn.

Ngay cả khi đồng sở hữu, không bên nào được tự ý khai thác, bán, cấp phép hoặc sửa đổi phần mềm mà không có sự đồng thuận, nhằm tránh:

• Không thể chứng minh quyền sở hữu khi gọi vốn hoặc làm việc với đối tác lớn;
• Tranh chấp nội bộ nếu một bên tự ý bán hoặc sử dụng phần mềm trái ý bên còn lại;
• Mất kiểm soát mã nguồn, rò rỉ thông tin hoặc bị sử dụng sai mục đích, do thiếu cam kết bảo mật hoặc giới hạn quyền khai thác.

Trong lĩnh vực phát triển phần mềm, game và ứng dụng di động, nhiều Doanh nghiệp lựa chọn sử dụng mã nguồn mở (opensource) để tiết kiệm chi phí và rút ngắn thời gian phát triển. Đồng thời, các công ty cũng thường tự thiết kế giao diện người dùng (UI) và tối ưu trải nghiệm người dùng (UX) để tạo dấu ấn riêng cho sản phẩm.

Vậy trong trường hợp này, Doanh nghiệp có thể được bảo hộ bản quyền phần mềm hay không? Câu trả lời là có, nhưng cần hiểu rõ phạm vi được bảo hộ:

(1) Mã nguồn mở có thể bảo hộ bản quyền không?

Không thể đăng ký bản quyền đối với phần mã nguồn gốc đã được công bố công khai theo giấy phép opensource (như GPL, MIT, Apache, v.v.), vì chủ sở hữu đã cho phép cộng đồng sử dụng miễn phí với các điều kiện nhất định.

Tuy nhiên, nếu Doanh nghiệp phát triển các phần mềm mới trên nền tảng opensource và:

Có chỉnh sửa, cải tiến hoặc bổ sung mã nguồn mới do chính công ty tạo ra,

Phần phát triển thêm đó mang tính nguyên bản (originality), có đóng góp sáng tạo rõ ràng

Thì phần mã mới này vẫn được bảo hộ bản quyền theo luật sở hữu trí tuệ tại Singapore.

(2) Giao diện người dùng (UI) và trải nghiệm người dùng (UX) có được bảo hộ bản quyền không?

UI (User Interface)

• Nếu Doanh nghiệp tự thiết kế UI, bao gồm bố cục, hình ảnh, biểu tượng, màu sắc, font chữ, các yếu tố đồ họa, v.v. thì đây là tác phẩm mỹ thuật và hoàn toàn được bảo hộ bản quyền.
• Yếu tố quan trọng: thiết kế phải do Doanh nghiệp tạo ra, không sao chép từ mẫu có sẵn (template) nếu không có quyền sử dụng.

UX (User Experience)

• UX là phần định hình quy trình và trải nghiệm người dùng, nên không được bảo hộ bản quyền trực tiếp, vì đây là khái niệm mang tính ý tưởng.
• Tuy nhiên, các tài liệu mô tả UX như: sơ đồ luồng người dùng, wireframe, prototype, bản trình bày, v.v. nếu được định hình dưới dạng tài liệu cụ thể, thì có thể được bảo hộ bản quyền dưới dạng tác phẩm văn học hoặc mỹ thuật.

Lưu ý về quyền sở hữu bản quyền phần mềm

Để đảm bảo Doanh nghiệp thực sự sở hữu bản quyền phần mềm và giao diện UI/UX, cần lưu ý:

• Ký hợp đồng rõ ràng với nhân viên, freelancer hoặc agency có điều khoản chuyển giao toàn bộ quyền sở hữu;
• Tránh sử dụng asset miễn phí hoặc template mà không kiểm tra kỹ điều khoản cấp phép;
• Lưu giữ đầy đủ tài liệu phát triển, nhật ký phiên bản, email trao đổi để làm bằng chứng về tính nguyên bản và quyền sáng tạo.

Theo quy định của Copyright Act 2021, bản quyền phần mềm phát sinh tự động nếu đáp ứng đủ hai điều kiện sau:

Có liên hệ pháp lý với Singapore (gọi là "yếu tố kết nối")

Tác phẩm sẽ được bảo hộ nếu người sáng tạo hoặc quá trình công bố có liên hệ với Singapore thông qua một trong các yếu tố sau:

• Tác giả là công dân Singapore;
• Tác giả là người thường trú hoặc đang cư trú hợp pháp tại Singapore tại thời điểm sáng tạo phần mềm;
• Phần mềm được phát hành lần đầu tiên tại Singapore.

Phần mềm phải có tính nguyên bản và được thể hiện dưới dạng hữu hình

Để được bảo hộ bản quyền, phần mềm cần thỏa mãn hai điều kiện quan trọng:

• Nguyên bản: Phần mềm phải do chính tác giả tạo ra và thể hiện sự sáng tạo riêng biệt (không sao chép từ nguồn khác);
• Được định hình vật chất: Mã nguồn phần mềm phải được ghi lại rõ ràng – ví dụ: lưu trữ trên máy tính, máy chủ, USB, hoặc in thành tài liệu. Những ý tưởng chưa được ghi chép hoặc lưu trữ sẽ không được bảo vệ.

Lưu ý: Các ý tưởng chưa được ghi lại hoặc chưa được thể hiện thành nội dung cụ thể (ví dụ: chỉ nghĩ trong đầu, chưa viết ra) sẽ không được bảo hộ bản quyền.

Trong lĩnh vực công nghệ, phần mềm là một dạng tài sản trí tuệ quan trọng, mang lại giá trị dài hạn và lợi thế cạnh tranh cho Doanh nghiệp. Để bảo vệ bản quyền phần mềm một cách hiệu quả tại Singapore, Doanh nghiệp cần chủ động thực hiện các biện pháp sau:

Xác lập quyền sở hữu bản quyền phần mềm ngay từ giai đoạn phát triển

• Với nhân sự nội bộ: Hợp đồng lao động nên quy định rõ ràng rằng bản quyền các phần mềm do nhân viên tạo ra trong quá trình làm việc sẽ thuộc về công ty.
• Với đối tác ngoài (freelancer, agency): Cần có hợp đồng dịch vụ thể hiện điều khoản chuyển nhượng toàn bộ quyền sở hữu phần mềm, bao gồm mã nguồn, tài liệu kỹ thuật và quyền thương mại hóa.

Quản lý bảo mật và lưu trữ dữ liệu đúng cách

• Giới hạn quyền truy cập vào mã nguồn đối với người không liên quan;
• Áp dụng các biện pháp bảo mật hệ thống, đồng thời yêu cầu nhân viên ký thỏa thuận bảo mật (NDA) để đảm bảo dữ liệu không bị rò rỉ;
• Lưu giữ cẩn thận các tài liệu chứng minh quá trình phát triển như bản sao mã nguồn, ghi chú lập trình, nhật ký cập nhật, v.v.

Thể hiện rõ ràng quyền sở hữu thông qua các dấu hiệu nhận diện

• Doanh nghiệp có thể sử dụng ký hiệu © kèm theo năm phát hành và tên đơn vị sở hữu (ví dụ: © 2025 ABC Tech Pte Ltd);
• Ghi rõ điều khoản sử dụng như “Tất cả quyền được bảo lưu” để thể hiện quyền kiểm soát của Doanh nghiệp đối với phần mềm.

Giải quyết vấn đề đồng sở hữu và rủi ro tranh chấp

Nếu phần mềm được đồng phát triển bởi nhiều bên, hãy xác định cụ thể:

• Ai là người sở hữu bản quyền phần mềm?
• Ai có quyền sử dụng, cấp phép hoặc phân phối?
• Cách chia sẻ lợi nhuận ra sao?

Tránh để tình trạng sở hữu không rõ ràng cản trở việc gọi vốn, chuyển nhượng hoặc thương mại hóa.

Xử lý khi phát hiện vi phạm bản quyền phần mềm

Khi phát hiện phần mềm của mình bị sử dụng trái phép:

• Doanh nghiệp có thể gửi thông báo vi phạm, yêu cầu gỡ bỏ hoặc dừng hành vi xâm phạm;
• Trong trường hợp nghiêm trọng, có thể tiến hành khởi kiện dân sự hoặc truy cứu hình sự nếu hành vi vi phạm mang yếu tố thương mại hoặc lặp lại.